‘గణపతి’ దేవుడి తెలుగు మూలాలు

ప్రారంభంలో ప్రకృతి యొక్క అనేక రూపాలను దేవతలుగా పరిగణించారు. మొత్తం ప్రకృతినే ఋగ్వేదం (2-23-1) మరియు ఐతరేయ బ్రాహ్మణం (1-21) బ్రహ్మ, బృహస్పతి, బ్రహ్మణస్పతి, గణపతి అని పేర్కొన్నాయి. కానీ సురవరం ప్రతాపరెడ్డి గారు తన రచనలో ఒక ఇండాలజిస్టు గోవిందదాస్ (హిందూయిజం అండ్ ఇండియా పుస్తకం) ను ఉటంకిస్తూ, ఋగ్వేద శ్లోకం “గణానాం త్వా గణపతిం” అనేది గణపతికి కాకుండా బృహస్పతికి సంబంధించినదని చెప్పారు. అదే విధంగా ప్రసిద్ధ “శుక్లాంబరధరం” శ్లోకమూ గణపతికి కాకుండా విష్ణువుకి సంబంధించినదని వాదిస్తారు.

ఋగ్వేదం శ్లోకాలు, శుక్లాంబరధరం శ్లోకం గణపతికి సంబంధించినవే అని విశ్వసిస్తే, తెలుగు లోని తెలంగాణ జానపదం కూడా వాటికి సమానమైన భావనను ప్రతిబింబిస్తుంది:

“వెంకయ్య వెంకయ్య వేముల తాత

కనకా పండ్లు కాముని రూపులు

దూది మడుగులు దుప్పటి రేకులు

వాగుల నీళ్ళు వనముల పత్రి

తెల్లని గుళ్లో నల్లని వెంకయ్య

నాలుగు చేతులు నమస్కారం”

ఈ జానపద గీతం ఏనుగును పోలిన ప్రాచీన పూర్వజుడు ఐన గణపతి ఈ కింది లక్షణాలతో అలరారుతున్నాడని వర్ణించింది – బంగారు పండ్లు, కాముని రూపం, దూదిపింజలు, తెల్లని దుప్పటి మడతలు, వాగు నీరు, వనముల పత్రి, తెల్లని గుడిలో నల్లని దేవుడు. మరో మాటలో చెప్పాలంటే – పై వర్ణన గణపతి రూపాన్ని, అంటే నల్ల రంధ్రం చుట్టూ తిరిగే తెల్లని కాంతి వలయాలుగా సూచిస్తుంది.

విశ్వాన్ని 90 డిగ్రీల కోణంలో చూడగా అది ఏనుగు తలతో, వెడల్పాటి చెవులతో, ఎడమ వైపు వాలిన తొండంతో, ఎలుకపై కూర్చున్న మనిషి రూపంలో కనిపిస్తుంది. ఈ దృశ్యం ప్రాచీన వ్యవసాయదారుల దృష్టిలో పంటల కాలచక్రం ఆధారంగా రూపొందింది. అందుకే విశ్వదేవుడిని నాగలి కర్రును సూచించే దంతంతో, పంటలను నాశనం చేసే కీటకాలను సూచించే ఎలుక వాహనంతో చిత్రించారు.

విశ్వాన్ని 180 డిగ్రీల కోణంలో చూడగా అది నల్ల రంధ్రం నుండి విస్తరించే అనంతమైన తెల్లని వలయంలా కనిపిస్తుంది. ఈ వలయాన్ని ఆదిమ మానవులు విశ్వదేవుని సంకేతంగా గుహాచిత్రాలలో చిత్రించారు. ఇటువంటి వలయ చిత్రాలు నాగర్‌కర్నూల్ జిల్లాలోని అమరగిరి నుండి అమెరికా (లోని క్యాన్యన్ ల్యాండ్స్, యుటా నేషనల్ పార్క్) వరకు కనిపిస్తాయి. ఇవి క్రీ.పూ. 7000–9000 మధ్యకాలానికి చెందినవిగా గుర్తించబడ్డాయి. అలాగే, భువనగిరి (యాదాద్రి జిల్లా) గుహలో క్రీ.పూ. 1000 ప్రాంతానికి చెందిన సర్పిలాకార వలయ చిత్రం ఉంది.

తర్వాత కాలంలో ఇలాంటి సర్పిలాకార వలయాన్ని గణపతి అని పిలుస్తూ, గ్రహ–నక్షత్రాల అధిపతిగా ఆరాధించారు. వలయం నుండి అనంతంగా విస్తరించే తాడును మానవ - విశ్వదేవ అనుసంధానంగా భావించారు. అందువల్ల గణపతిని తాడు (పాశం) పట్టుకున్నట్లుగా చిత్రించారు. తెలంగాణలో ఇప్పటికీ వినాయకచవితి నాడు ఇళ్ల గడప నుండి పూజామందిరం వరకు వలయాలు గీసే ఆచారం కొనసాగుతున్నది. రెండు అనంత వలయాలు ఎదురెదురుగా విస్తరిస్తే అది విష్ణుమూర్తి చేతిలోని శంఖంలా కనిపిస్తుంది. విష్ణువు చక్రాన్ని (వలయాన్ని) కూడా ధరించినవాడే. ఇదే కారణంగా ' శుక్లాంబరధరం' శ్లోకంలో గణపతిని "విష్ణుమ్" అని పిలిచారు.

పై పేరాల్లో గణపతిని బ్రహ్మ, బ్రహ్మణస్పతి, బృహస్పతి, విష్ణువు అనే పేర్లతో పిలిచారని, గణపతి పేరుతో మాత్రం కాదని స్పష్టమైంది. అలాగే తైత్తిరీయ ఉపనిషత్తులోని “వక్రతుండాయ” శ్లోకం కూడా ఆది శంకరాచార్యుల (క్రీ.శ.820) తరువాత కాలానికి చెందిందని, కాబట్టే ఆయన దానిపై వ్యాఖ్యానం చేయలేదని పండితులు భావిస్తున్నారు.

ఇండాలజీ పండితుడు జాన్ ముయిర్ ప్రకారం గణపతి అనే పేరు ఆయనను గణాల (అక్షరమాల) అధిపతిగా పరిగణించడం వలన వచ్చింది. భారతదేశపు తొలి లిపి "బ్రాహ్మి లిపి" అని పిలుస్తారు. ఈ లిపికి గుహలలో లేపనంతో గీసిన బొమ్మలు మాతృక. అంటే, తొలి లిపి ఆదిమ గుహాచిత్రాల నుండే పుట్టింది. నేటికీ ఖమ్మం, వరంగల్ జిల్లాల్లోని కొన్ని రాతి చిత్రాల ప్రదేశాలను "అక్షరాల లొద్ది", "బొమ్మల లొద్ది" అని పిలుస్తున్నారు. ఇలా గణపతిని గణాల (అక్షరమాల) అధిపతిగా పరిగణించినా, తెలంగాణలో దానికి సజీవ సాక్ష్యాలు ఇప్పటికీ నిలిచి ఉన్నాయి. శాతవాహన యుగంలో బీజాలు:

ఇప్పటివరకు మధ్యప్రదేశ్‌లో గుప్త చక్రవర్తులు నిర్మించిన భూమర ఆలయంలోని గణపతి విగ్రహమే భారతదేశంలోనే కాక ప్రపంచంలోనూ మొదటిదని రాస్తున్నారు. ఈ ఆలయం క్రీ.శ. 500 ప్రాంతంలో నిర్మించబడింది. కానీ, ఇప్పుడు ఈ వాదనను ఖండిస్తూ, గణపతి గురించి తొలిసారిగా స్పష్టమైన సాహిత్య ఆధారాలు మరియు శిల్ప ఆధారాలు తెలంగాణ నుంచే వచ్చినవని తెలియజేస్తున్నాయి.

'గాథాసప్తశతి' అనేది శాతవాహన వంశానికి చెందిన రాజు హాలుడు సంకలనం చేసిన ప్రాకృత కావ్యం. శాతవాహనులు తెలంగాణలోని జగిత్యాల జిల్లా కోటిలింగాల నుండి ఎదిగారు. హాలుడు క్రీ.శ. మొదటి శతాబ్దంలో రెండవ దశాబ్దంలో దక్షిణాది రాష్ట్రాలను పాలించాడు. గాథాసప్తశతి 4వ అధ్యాయంలోని 72వ గాథ గణపతిపై రాసిన తొలి పద్యం. అది ఇలా సాగుతుంది:

“నా తల కింద యువకులు ఉంచిన అదే గణపతి విగ్రహానికి ఇప్పుడే నమస్కరిస్తున్నాను. ఓ కృశాంగా! (ఇప్పుడే) సంతోషించు.”

అదే గ్రంథంలోని 5వ అధ్యాయం 48వ గాథలో సాయంకాల పూజ సందర్భంలో “ప్రమథాధిప” మరియు “వామహస్తం” పదాలను ప్రస్తావించింది, ఇలా:

“ప్రమథాధిపతికి ముంజేతి నీటితో ఆచమనం చేసి, ఎడమచేతిని వేరుగా ఉంచి, సాయంకాలంలో గౌరి సంతృప్తి కోసం నీరు త్రాగే పరీక్షను (విశ్వాస ప్రమాణం) సమర్పించు.”

ఈ గాథ ప్రజల దైవ విశ్వాస ఆచారాన్ని స్పష్టపరచడమే కాకుండా, గణపతికి “వామహస్తుడు” అనే పేరు తరువాతి కాలంలో ప్రాచుర్యంలోకి వచ్చిందనడానికి సంకేతమిస్తున్నది. మధ్యయుగ తెలుగు సాహిత్యంలో కూడా గణపతిని వామహస్తుడిగా పేర్కొన్నారు:

“తొండమునేకదంతమును తోరపు బొజ్జయు వామ హస్తమున్ …”

అలాగే గుణాఢ్యుడు బహుశా హాల శాతవాహన కాలంలో రచించిన బృహత్కథలో (I-6) మోదకాలు (తీపి లేని లడ్డూలు), (I-8) ప్రమథ గణావతారం అనే పదాలు ప్రస్తావించబడ్డాయి. ఇవి తరువాతి కాలంలో గణపతికి అనుసంధింపబడ్డాయి. నిజానికి ప్రమథ గణావతారం అన్నది రచయిత గుణాధ్యుడి బిరుదుగా కూడా వాడబడింది.

ఇక గణపతి వ్యాసమహర్షి చెప్పిన మహాభారతంను వ్రాసాడని కూడా తరువాతి కాలపు కథనాలు చెబుతున్నాయి. బృహత్కథలో మరో దేవుడు “పుష్పదంతుడు” కూడా ప్రస్తావించబడ్డాడు. అంటే శివుని ముఖ దంతం నుండి పుట్టినవాడని అర్థం. దాంతో పుష్ప అన్నది శివునికి, దంత అన్నది గణపతికి ఆపాదించబడ్డాయి.

ఈ నేపథ్యంలోనే ఇక్ష్వాకు వంశపు రాజులు క్రీ.శ. 3వ శతాబ్దంలో విజయపురి (ఇప్పటి నాగార్జునసాగర్)లో పుష్పభద్ర (శివ) ఆలయం నిర్మించారు. తదనంతరపు విష్ణుకుండి రాజులు దంతముఖస్వామిని ప్రతిష్టించి ఆరాధించారు. బృహత్కథ ఆధారంగా శ్లోకాల రూపంలో రాయబడిన బృహత్కథామంజరి శివుడు ఇంద్రుడికి యుద్ధానికి వెళ్లే ముందు గణపతిని ఆరాధించమని సూచించినదిగా ప్రస్తావించింది (III-341, 365-370; Epigraphia Indica, XXXVII, p.127n).

గాథాసప్తశతిలో (I-64, I-79, II-90) వర్ణించబడిన దేవాలయాల ఆనవాళ్లు మునుపటి మహబూబ్‌నగర్ – కర్నూలు జిల్లాల సరిహద్దులలో పారే తుంగభద్ర–కృష్ణ నదుల తీరాల్లోని వీరాపురం, రంగాపురం, గూమకొండ తవ్వకాల్లో బయటపడ్డాయి. ఈ ఇటుక వేదికలు క్రీ.శ. 1–2 శతాబ్దాల శాతవాహన కాలానికి చెందినవి. వీరాపురం తవ్వకాల్లో శాతవాహన నాణేలతో పాటు క్రీ.శ. 2వ శతాబ్దానికి చెందిన వినాయకుడి మట్టి విగ్రహం వెలుగు చూసింది. అదేవిధంగా ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని అమరావతిలో గణపతి లక్షణాలు (పెద్ద చెవులు) కలిగిన యక్షుడి శిల్పాన్ని ఏ.కె. కుమారస్వామి గుర్తించారు.

ఈ ఆధారాలు గణపతి రూపకల్పన దక్షిణాదిలో, ముఖ్యంగా తెలంగాణలో, శాతవాహనుల కాలంలో (క్రీ.శ. 1–2 శతాబ్దాలు) జరిగిందని స్పష్టంచేస్తున్నాయి. తర్వాత, గణపతి భావనను క్రీ.శ. 2వ శతాబ్దంలో కుషాణ చక్రవర్తులు ఉత్తర భారతదేశానికి తీసుకెళ్లారు. కుషాణ రాజు హువిష్కకు (c. 160–190 A.D.) చెందిన రెండు రాగి నాణేలపై గణేశ లిపి ఉన్నప్పటికీ వాటిపై సాధారణ గణపతి విగ్రహం కాకుండా ఒక విలుకాడు రూపం ఉంది. దీని అర్థం గణపతి రుద్రుడు లేదా శివుని నుండి అవతరించాడని లేదా మానవులు వేటపై ఆధారపడి జీవిస్తున్న కాలంలోనే ఈ గణపతి భావన అవతరించిందని. దేశంలో శివలింగం అని భావిస్తున్న క్రీ.పూ. 2వ శతాబ్దం నాటి గుడిమల్లం (చిత్తూరు జిల్లా) లోని లింగం శిల్పం పైన కూడా వీలుకాని మూర్తి శిల్పించడం గమనార్హం.

ఇది కూడా ఇండాలజిస్టు గోవిందదాస్ తన 'హిందూయిజం అండ్ ఇండియా'లో ప్రతిపాదించిన “గణపతి దక్షిణ భారతీయ దేవుడు” అనే వాదనకు బలం చేకూరుస్తుంది.