హైద‌రాబాద్ చార్ క‌మాన్‌కు కాకతీయ కళా తోరణ‌మే స్పూర్తినా?

గోడల మధ్య వున్న నగరం గోల్కొండ జనాభా పెరిగి పోయింది. పర్షియా ఇతర దేశాలతో వర్తక వ్యాపార సంబంధాలు పెరగడంతో అనేక ప్రాంతాల నుంచి ప్రజలు వలసలు వచ్చారు. మచిలీపట్నం, శ్రీకాకుళం ప్రధాన రేపు పట్టణాలుగా, ఎగుమతి, దిగుమతి వ్యాపార కేంద్రంగా వున్నాయి. కాబట్టి మూసికి దక్షిణాన మచిలీపట్నం దారిలో పురానాపుల్ సమీపంలో నూతన భవనాలు నిర్మించడానికి నిర్ణయం జరిగింది. 1591లో మొహరం తరువాత ముసీకి దక్షిణాన పురానాపుల్ బ్రిడ్జి ప్రక్కన మహమ్మద్ కులీ హైదరాబాద్ న‌గరానికి శంకుస్థాపన చేశారు.

కుతుబ్‌షాహీల రేవు పట్టణం మ‌చిలీప‌ట్నం నుంచి వచ్చే దారి… నగరంలోని ప్రధాన రహదారి రెండూ ఖండించుకోవడంతో ఏర్పడ్డ కూడలే చార్మినార్‌. చార్మినార్ నలువైపులా నాలుగు క‌మాన్‌లు, ఆ క‌మాన్‌ల చుట్టూ దుకాణాలతో అంతటా సందడి సందడిగా ఉండే పరిసరాలు. ఆ దృశ్యం అద్భుతంగా వుండేది.

హైదరాబాద్‌ను ప్రపంచంలోనే అత్యంత గొప్ప నగరంగా మార్చాలని అప్ప‌ట్లో కులీ కుతుబ్ షా కల క‌న్నాడు. చార్మినార్ నిర్మాణం పూర్తయిన తర్వాత, దాని ఉత్తరాన దాదాపు 250 అడుగుల దూరంలో, చార్ కమాన్ అని పిలువబడే నాలుగు ఎత్తైన తోరణాలను ఇండో పర్షియన్‌ పద్ధతిలో నిర్మించాడు. ఈ తోరణాలు వాటి కేంద్రం నుండి 375 అడుగులతో వేరు చేయబడ్డాయి. ఒకదానికొకటి ఎదురుగా ఉన్న రెండు తోరణాల మధ్య స్థలం 750 అడుగులు. ఈ తోరణాలలో ప్రతి దాని పరిమాణం 60 అడుగుల ఎత్తు, బేస్ వద్ద 36 అడుగుల వెడల్పు, ఆరు అడుగుల మందం కలిగి ఉంది. భారీగా అలంకరించబడిన ఏనుగు వాటి గుండా సులభంగా వెళ్ళేది. దంతాలు, గంధపు చెక్కతో తయారు చేయబడిన షట్టర్లు, బంగారం, విలువైన రాళ్లతో పొదిగినవి, రహదారిని రెండు భాగాలుగా విభజించేవి.

నాలుగు క‌మాన్‌ల మధ్య ఉన్న ప్రాంతం జిలు ఖానా/గార్డ్స్ స్క్వేర్ అని పిలిచేవారు. ఆ విశాలమైన ప్రాంతం

ఇప్పుడు కుంచించుకుపోయింది, భవనాలు, పట్టేర్‌ఘట్టిలో కొంత భాగం ఈ స్థలాన్ని ఆక్రమించింది. చతురస్రం మధ్యలో అందమైన "చార్-సు-కా-హౌజ్" (నాలుగు కార్డినల్ పాయింట్ల నీటి తొట్టి) ఉంది, దీనిని తరువాత "సుకా-హౌజ్" మరియు ఇప్పుడు గుల్జార్ హౌజ్ అని పిలుస్తారు.

గతంలో ఇది సైన్యం యొక్క దాహాన్ని తీర్చడానికి ఉద్దేశించిన అష్టభుజి జలాశయం ఉప‌యోగ‌ప‌డింది.

విశాలమైన చతురస్రం. స్క్వేర్ మధ్యలో చార్-సు-కా-హౌజ్ (నాలుగు కార్డినల్ పాయింట్ల నీటి తొట్టి) ఉంది. దీనిని గుల్జార్ హౌజ్ అని పిలుస్తారు. ఈ ఫౌంటెన్ నుండి నాలుగు వాగులు నాలుగు దిశలలో ప్రవహించేవి.

తైమురిడ్‌లు ఉజ్బెకిస్తాన్‌లోని సమర్ఖండ్‌లో నిర్మించిన రిజిస్తాన్‌ను చార్ క‌మాన్ పోలి వుంద‌ని చ‌రిత్ర‌కారుడు ఒమర్ ఖలీది అభిప్రాయ‌ప‌డ్డారు. ఇరాన్ లోని ఇస్ఫహాన్‌లోని నక్ష్-ఇ జహాన్ స్క్వేర్ కూడా ఇలానే వుంటుంది. అయితే చార్ క‌మాన్ స్పూర్తితో 1598లో దీన్ని నిర్మించారు.

చార్మినార్‌తో పాటు నిర్మించిన ఈ చార్ క‌మాన్‌ల పై ఆసక్తికరమైన కథలు ఉన్నాయి.

1) మొదటి కమాన్ షేర్-ఇ-అలి అని పిలువబడే పశ్చిమ ద్వారం. రాజభవనాలకు తూర్పు ద్వారంగా ఏర్పడింది. రాజకుటుంబాలకు వ్యతిరేకంగా ఉపయోగించే ఏదైనా మాయాజాలాన్ని నివారించడానికి, మీర్ ముమిన్ ఈ ద్వారం దగ్గర ఒక రాతి స్తంభాన్ని నిర్మించాడు, దానిపై ఖురాన్ శ్లోకాలు, ఆకర్షణలు చెక్కబడ్డాయి. ఈ స్తంభం కారణంగా, ఈ ద్వారం కమాన్ సిహ్ర్-ఇ-బాటిల్ అని పిలువబడింది. ఇది ఇప్పుడు కమాన్ షేర్-ఇ-బాటిల్‌గా మారిపోయింది. ప‌డ‌మ‌ర‌న సెహర్-ఎ-బాటిల్ కమాన్ వుంది. ఈ క‌మాన్ నుంచి రాజ‌భ‌వ‌నాల‌కు దారి వెళ్ళేది.

డాడ్ మహల్, ఖుద్‌దాద్ మహల్, లాల్ మహల్, చందన్ మహల్, సాజన్ మహల్, నది మహల్, జినన్ మహల్ కు దారి తీస్తుంది. ఈ రాజభవనాలలో నేడు ఏవీ లేవు.

రాజ నివాసాలకు గోప్యతను అందించడానికి గేట్‌వే ఓపెనింగ్‌ను బంగారు వస్త్రంతో కప్పారు. రాజ్‌మ‌హ‌ల్‌లోకి దుష్టశక్తులు ప్రవేశించకుండా, సెహర్-ఎ-బాటిల్ కమాన్‌పై మంత్రాలు రాశారు.

2) చార్మినార్ కమాన్ చార్మినార్‌కు దారితీసింది. చార్మినార్‌కు నేరుగా ఎదురుగా ఉంది.

3) తూర్పున కాళీ కమాన్ ఉంది, అక్కడ నుండి రాజ సంగీతకారులు రోజుకు ఐదుసార్లు షెహనాయ్ వాయిస్తూ డ్రమ్స్ వాయించేవారు. తూర్పు వంపును కాళి కమాన్ అని పిలుస్తారు. (అక్షరాలా "నల్ల ద్వారం") దీనిని మొదట నక్కార్ ఖానా అని పిలిచేవారు. ఈ వంపు పైన ఉన్న ఎత్తైన గదిలో డ్రమ్మర్లు మరియు సంగీతకారులు వసతి కల్పించేవారు.

4) ఉత్త‌రాన వున్న మచ్లి కమాన్ కింద, ప్రతి చంద్ర సంవత్సరంలో చేపను పోలి ఉండే వెదురు/కాగితంతో తయారు చేయబడిన పెద్ద చేపను వేలాడదీస్తారు. ఇది సంపద, ఆరోగ్యం, అభివృద్ధికి చిహ్నం.

సూరత్-మచిలీపట్నం ఓడరేవుల‌ను గోల్కొండ మార్కెట్‌తో లింక్ చేస్తూ, వ్యూహాత్మకంగా వాణిజ్య మార్గాల కూడలిలో చార్మినార్ ను నిర్మించారు. దాని చుట్టూ ప్రణాళికాబద్ధంగా అభివృద్ధి చెందింది. మచిలీపట్నం నౌకాశ్రయం హైద‌రాబాద్ ను అంతర్జాతీయ మార్కెట్లకు కలుపుతుంది.

కుతుబ్ షాహీలు ఈ ప్రాంతంలో సామాజిక, సాంస్కృతిక మార్పును తీసుకువచ్చారు.

కూచిపూడి నృత్యాన్ని ప్రోత్స‌హించారు.

పర్షియన్ భాషతో పాటు తెలుగులో ప్రభుత్వ ఉత్తర్వులు (ఫర్మాన్స్) జారీ చేసిన తొలి ముస్లిం పాలకులు వీరు.

కలంకారి, బిద్రి చేతిపనులను తీసుకువచ్చారు.

వజ్రాల నుండి ముత్యాల వరకు, పట్టు నుండి పత్తి వరకు, ఎగుమ‌తి చేసి కుతుబ్ షాహిలు ఆ రోజుల్లోనే సంచలనం సృష్టించారు.

ప్రపంచవ్యాప్తంగా ఉన్న వ్యాపారులు వజ్రాలు, ముత్యాలు, పట్టు, సుగంధ ద్రవ్యాలు, పత్తిని అమ్మకం మరియు మార్పిడి కోసం గోల్కొండ-హైదరాబాద్‌కు తరలివచ్చారు.

గ‌త వైభ‌వం అలా వుంటే ఇప్పుడు చార్ క‌మాన్ దుస్థితి ఎలా వుందంటే....

1) ప్ర‌స్తుతం ట్రాఫిక్ ర‌ణ‌గొణ ధ్వ‌నులు త‌ప్ప అప్ప‌ట్టి షెహనాయ్ యొక్క మధురమైన శబ్దం విన‌ప‌డ‌డం లేదు.

2) ఎత్తైన ద్వారాలు ఇప్పటికీ ఉన్నాయి కానీ ట్రింకెట్లు, ముత్యాలు, కబాబ్‌లు, శానిటరీ సామాగ్రిని కూడా అమ్మే దుకాణాలు ఆ స్థలాన్ని ఆక్రమించాయి.

3) నాలుగు క‌మాన్‌ల మధ్య ఉన్న ఖాళీ స్థలం అయిన జిలు ఖానా దాదాపుగా కనుమరుగైంది. పట్టణీకరణ, వారసత్వ క‌ట్ట‌డాల‌ పట్ల ఉదాసీనత గ‌త వైభవాన్ని తుడిచిపెట్టాయి.

4) నాలుగు ద్వారాలు, చార్మినార్ కమాన్ , కాళి కమాన్ , సెహర్-ఎ-బాటిల్ కమాన్, మచ్చి కమాన్ వివిధ దశలలో శిథిలావస్థలో ఉన్నాయి.

5) చార్మినార్ కమాన్ ను చెప్పులు, ఆభరణాలను ప్రదర్శించడానికి చిన్న వ్యాపారులు ఉపయోగిస్తున్నారు.

6) ముత్యాల దుకాణాలు కమాన్-ఎ-సెహర్ బాటిల్ ను చుట్టుముట్టాయి.

7) కబాబ్ హోట‌ల్‌, పెర్ఫ్యూమ్ విక్రేతలు, వార్తాపత్రిక దుకాణాలు మచిలి కమాన్ ను ఆక్రమించాయి.

8) కాళి కమాన్ నుండి ఒక శానిటరీవేర్ దుకాణం పనిచేస్తుంది.

వారసత్వమంటే తరాలే కాదు... పూర్వ తరాలు మనకిచ్చిన పురావస్తు సంపద కూడా.. ఆయా కాలాల్లో వారు నిర్మించిన క‌ట్ట‌డాలు గత చరిత్రను ముందుతరాలకు తెలిపే ఆధారాలు. చార్ కమాన్ల ప‌ట్ల పురావ‌స్తుశాఖ‌, ప్ర‌భుత్వం ఉదాసీనంగా వ్య‌వ‌హ‌రిస్తున్నాయ‌న‌డానికి చార్ క‌మాన్లు నిలువెత్తు సాక్షంగా నిలిచాయి. వీటిని ప‌రిర‌క్షించే విష‌యంలో పాలకులు మీనమేషాలు లెక్కిస్తున్నారు. ఈ తరహా నిర్లక్ష్యమే గ‌త వైభ‌వాన్ని మసకబారిస్తోంది. పురాతన కట్టడాలు, నిర్మాణాలు, శాసనాలను కాపాడుకోవాల్సిన బాధ్యత అందరిపై ఉంది.