నిర్దోషుల జైలు జీవితం:

ఈ మాట మనం ఎన్నోసార్లు వినాం. కానీ, ఈ మాట వెనుక ఉన్న బాధను, విలపాన్ని, జీవితాలను మనం ఎంతవరకు గమనించామో? భారతదేశంలోని జైళ్లలో నిర్దోష ఖైదీల పరిస్థితి చూస్తే, మన దేశ న్యాయవ్యవస్థ, మానవ హక్కులు, సామాజిక న్యాయం అన్నదానిపై మనకంతా శరమణి వేయాల్సిన పరిస్థితి వస్తోంది.

2022 నాటికి, 4,34,302 మంది నిర్దోషులు జైళ్లలో ఉన్నారు. వారు నేరస్థులు కాదు. ఇంకా వారి కేసులు కోర్టులో నడుస్తున్నాయి. దర్యాప్తులు పూర్తి కాలేదు. తీర్పులు చెప్పలేదు. అయినా, వారు జైళ్ల గదుల్లో ఏ రోజుకు ఏ పరిస్థితి ఎదురవుతుందో తెలియని భయంతో, నిరాశతో, జీవితాన్ని కోల్పోతున్నారు.

వారి లో 11,448 మంది ఐదు సంవత్సరాలకు పైగా జైలులో ఉన్నారు. ఇది 2012తో పోలిస్తే మూడింతలు.

ఒక విచారణకు ఐదు సంవత్సరాలు..?

ఈ దేశం ఎక్కడ దారి తప్పిందో మనం మనల్ని మనం ప్రశ్నించుకోవాల్సిన సందర్భం.

జైళ్ల సామర్థ్యం 4,36,266. కానీ ఖైదీలు 5,73,220. అంటే 131% ఆక్రమణ రేటు. ఈ అధిక జనాభాలో 75.8% మంది నిర్దోషులే.

ఈ పరిస్థితి వాళ్ల ఆరోగ్యం, మానసిక స్థితి, జీవిత పట్ల నమ్మకాన్ని పూర్తిగా ఛిన్నాభిన్నం చేస్తోంది. అనేక మంది మానసిక వ్యాధులతో, శారీరక హింసతో, అసహాయ స్థితిలో బతుకుతున్నారు.

ఈ నిర్దోష ఖైదీలలో 49.7% మంది 18-30 ఏళ్ల యువత.

జీవితంలో అత్యంత విలువైన సంవత్సరాలు — విద్య, ఉపాధి, కుటుంబ జీవితం అన్నీ కోల్పోతూ…

ఎందుకు? సిస్టమ్ ఆలస్యం వల్ల. ఓ నిర్లక్ష్య వ్యవస్థ వల్ల.

OBC (35%), SC (21%), ST (9%), ముస్లింలు (19.3%)

ఈ గణాంకాలు చూస్తే, సామాజిక, ఆర్థిక వెనుకబడిన వర్గాలే ఎక్కువగా జైళ్లలో ఉన్నారు.

పేదలు బెయిల్ కు డబ్బు లేక, న్యాయ సహాయం అందక…

కోర్టుల ముందు తల వంచే దశకు చేరుకుంటున్నారు.

అనేక మంది అనక్షరులు (30%).

ఈ విద్యా లోపం వారికి తమ హక్కులు తెలియకపోవడానికి కారణం.

న్యాయ వ్యవస్థలో అవకాశాలను కోల్పోవడానికి కారణం.

ఉత్తరప్రదేశ్, బీహార్, మహారాష్ట్ర వంటి రాష్ట్రాల్లో నిర్దోష ఖైదీల సంఖ్య అత్యధికం.

అక్కడ కోర్టులు అధిక కేసులతో కుదేలయ్యాయి. పోలీసు దర్యాప్తులు ఆలస్యం. బెయిల్ విధానంలో అపనమ్మకాలు.

ఇవి మానవ హక్కులను కాలరాసే స్థితికి తీసుకెళ్తున్నాయి. ఈ నిశ్శబ్ద హింసకు పరిష్కారం ఎక్కడ?

* వేగవంతమైన విచారణ:

ప్రత్యేక కోర్టులు, వీడియో కోర్టులు, ఫాస్ట్-ట్రాక్ ప్రాసెసులు.

* బెయిల్ విధానం సవరణ:

చిన్న నేరాలకు వెంటనే బెయిల్. పేదలకు ఉచిత లీగల్ సపోర్ట్.

CrPC 436A కఠినంగా అమలు.

* న్యాయ సహాయం పునర్వ్యవస్థీకరణ:

ప్రతి ఖైదీకి ఒక లీగల్ కౌన్సిలర్.

జైలుల్లో న్యాయ అవగాహన కార్యక్రమాలు.

* జైలు పరిపాలన పారదర్శకత:

ప్రతి నెలా నిర్దోష ఖైదీల జాబితా ప్రజలకు.

వారి ఆరోగ్యం, కేసు వివరాలు ఓపెన్ డేటా.

* పోలీస్, కోర్టు వ్యవస్థ సంస్కరణలు:

FIR, దర్యాప్తు వేగంగా. కేసుల డిజిటలైజేషన్.

* సామాజిక న్యాయం:

మహిళలు, మైనారిటీలు, SC/ST/OBC వర్గాల కోసం ప్రత్యేక బెయిల్, లీగల్ ఎయిడ్ స్కీములు.

విడుదల తర్వాత ఉపాధి, నైపుణ్య శిక్షణ, మానసిక ఆరోగ్య సేవలు.

ముగింపు — ఇది ఓ జైలు సమస్య కాదు, మన సమాజ బాధ్యత

ఈ నిర్దోషుల బాధ మనకు కనబడదు. ఎందుకంటే వారు మనకు బంధువులు కాదు. కానీ, వారు కూడా మనలాంటి మనుషులే. జీవితాన్ని బతికే హక్కు, న్యాయం పొందే హక్కు మన రాజ్యాంగం అందించినది.

అది అందకపోతే… మన రాజ్యాంగమే విలువ కోల్పోతుంది.

ఈ దేశం లో "న్యాయం ఆలస్యం అంటే అన్యాయం" అన్న మాటను మాటలకే పరిమితం చేయకుండా, ప్రతిసారీ, ప్రతి నిర్దోషుడికి న్యాయం తక్షణంగా అందే విధంగా పని చేయాలి.